Nieuwsbrief #19 - maart 2011 - De mens... maat van alle dingen
Peter Venmans
Welke mens de maat van alle dingen is?
Op woensdag 9 maart 2011 zal de essayist Peter Venmans de laatste studiumlezing van dit jaar verzorgen. Hij sluit de reeks 'De mens, de maat van alle dingen?' af met de vraag Welke mens de maat van alle dingen is?
Wij moderne pragmatici zijn geneigd Protagoras gelijk te geven: de mens is de maat van alle dingen. De wereld is wat we ervan maken. Waar is, wat ons gelukkig maakt. Whatever works. Natuurlijk stoten we voortdurend op allerlei problemen die ons beletten om te leven zoals het eigenlijk zouden willen, maar de eerste reflex van de pragmaticus is dan die problemen op te lossen. Daarvoor hebben we de techniek uitgevonden. Om ziekten te genezen is er de moderne westerse geneeskunde, gestoeld op wetenschappelijke basis. Onze behoeften kunnen we bevredigen dankzij de economie en haar handlanger de marketing. Alles gaat dus goed. We weten ook wel dat niet alle problemen oplosbaar zijn (aan het eind wacht ons onvermijdelijk de dood), we weten ook dat veel van onze zogenaamde 'oplossingen' het probleem alleen maar vergroten, maar we doen zolang mogelijk alsof we dat allemaal niet weten. We willen in elk geval alles geprobeerd hebben om de obstakels op te ruimen die ons geluk in de weg staan. Slechts als het echt niet anders kan, leggen we ons neer bij het onvermijdelijke en proberen we comfortzones in te richten: plaatsen waar het leven nog draaglijk is, waar we het goed kunnen uithouden.
Dit pragmatisme heeft iets aantrekkelijks: het is gericht op de toekomst, optimistisch, bereid tot actie, het blijft niet bij de pakken neerzitten. Het pragmatisme appelleert op zijn best ook aan een sterk moreel besef: we hebben verantwoordelijkheid voor de wereld, we moeten het hier voor iedereen zo goed mogelijk maken. Doel is de verspreiding van het geluk voor zoveel mogelijk mensen. Het pragmatisme vervoegt hier het utilitarisme. Tegelijk echter hebben pragmatici iets oppervlakkigs, iets eendimensionaals Ze lijken immuun voor het tragische en gaan er wel erg snel van uit dat handelen in elk geval beter is dan nietsdoen. Het pragmatische mensbeeld is bovendien wel erg simplistisch.
Pragmatici zien mensen als rationele behoeftewezens: wij hebben allerlei behoeften die met ons lichaam te maken hebben (honger, dorst…) maar die 'problemen' kunnen 'opgelost' worden door middel van ons verstand (met een duidelijke voorkeur voor technische oplossingen). Dit dualistische mensbeeld (lichaam en rede, 'body' en 'mind') kan niet kloppen, het is op zijn minst onvolledig. Bij Plato, die nochtans altijd aangewezen wordt als de hoofdschuldige van het westerse dualisme, zijn sporen terug te vinden van een meer gecompliceerde, driedelige visie op de mens. In zijn misschien wel bekendste dialoog Politeia onderscheidt hij drie delen in de ziel: naast de soevereine rede die hij bewondert en de behoefte waarover hij heel minachtend doet, vermeldt hij ook nog een deel dat hij 'thymos' noemt (met een woord dat van Homerus afkomstig is: 'thymos' is de eigenschap van moedige krijgers zoals Achilles. De 'thymoeidès' is diegene met het vurige temperament.) Na Plato is dit begrip verloren gegaan; men heeft de eenvoudiger, dualistische visie op de mens verkozen. Maar 'thymos' kan ons nog altijd helpen om onszelf – en onze tijd – beter te begrijpen. Dat is het uitgangspunt van deze lezing.
Thymos staat voor onze aangeboren zucht naar erkenning, het diepe verlangen om in een eerlijke strijd anderen en onszelf te overwinnen, de woede om aangedaan onrecht, het besef van ernst, het eergevoel, de grinta van de sportman, kortom, alles wat ons belet te berusten in een comfortabel leven. Nietzsche beschreef ons als 'laatste mensen': als mensen die het geluk gevonden hebben, maar dan wel een bijzonder schrale vorm van geluk, een geluk dat samenvalt met een goede gezondheid en welbevinden, met behaaglijkheid, een geluk zonder thymos en dus zonder waardigheid. Maar wat moeten we daarvan vinden? Zijn wij laatste mensen? Welk soort mens is de maat van alle dingen? En welk soort mens zouden we moeten willen zijn? Hoe kunnen wij het aantrekkelijke maar tegelijk ook zo gevaarlijke idee van thymos een plaats geven?
Peter Venmans (° Oostende, 1963) is van opleiding hispanist en filosoof. Hij woont en werkt in Leuven. De afgelopen jaren schreef hij de bekroonde essays De ontdekking van de wereld. Over Hannah Arendt (2005, Provincieprijs Vlaams-Brabant) en Over de zin van nut (2008, Liberales-boek van dat jaar). In augustus 2011 verschijnt zijn nieuwe boek, getiteld Het derde deel van de ziel. Over thymos (uitgeverij Atlas). Het derde deel van de ziel is een filosofisch essay over een verloren gewaande, fascinerende maar uiterst gevaarlijke eigenschap. En hoe daarmee om te gaan.
Deze lezing van het Studium Generale gaat door in zaal Miry van de Hogeschool Gent (Conservatorium, Hoogpoort 64 te GENT).
Na afloop van de lezing is er ruimte voor vragen en reacties van het publiek.
De lezingen zijn gratis, geen reservatie nodig, iedereen welkom.
Zie voor het volledige programma: www.hogent.be/studiumgenerale
Bezoek ook onze Facebook-pagina voor het recentste nieuws en een groeiend foto-archief.
